Dla przybliżenia Państwu pojęcia “neuropsychologia” i zasad terapii neuropsychologicznej zamieszczam fragmenty artykułu mojego współautorstwa pod tytułem “Rehabilitacja osób z uszkodzeniem centralnego układu nerwowego”. Artykuł ukazał się w 2011 roku w 11 tomie Zeszytów Naukowych Wyższej Szkoły Społeczno-Przyrodniczej im. W. Pola w Lublinie.
“Rehabilitacja osób po uszkodzeniu mózgu”
Rehabilitacja pacjentów z uszkodzeniem centralnego układu nerwowego przez psychologa nazywana jest w literaturze przedmiotu rehabilitacją neuropsychologiczną lub terapią neuropsychologiczną. Termin: “neuropsychologia” stosuje się na oznaczenie dziedziny nauki zajmującej się związkiem mózgu z ogólnie pojętym zachowaniem, a co z tego wynika – ze zmianami funkcji psychicznych w uszkodzeniach mózgu (Łuria, 1976; Kądzielawa, 2000.)
W pracy psychologa na oddziale rehabilitacji neurologicznej warunkiem koniecznym i punktem wyjścia do opracowania oraz przeprowadzenia terapii jest diagnoza neuropsychologiczna. Dotyczy ona funkcji poznawczych, emocjonalno-motywacyjnych oraz zachowania (Pąchalska, 2008). Diagnozę stanu psychicznego pacjenta przeprowadza psycholog przy pomocy metod: psychometrycznych, eksperymentalno-klinicznych, wywiadu, obserwacji. (…)
Podstawowe znaczenie dla rehabilitacji chorych na oddziale szpitalnym ma diagnoza funkcjonalna, umożliwiająca wyodrębnienie zaburzeń i wyjaśnienie ich mechanizmów, a ponadto identyfikująca funkcje i zachowania, które pozostają w granicach normy (Kądzielawa, 2000). Istotna jest również diagnoza ekologiczna oceniająca relacje między pacjentem a jego środowiskiem społecznym i materialnym, nierzadko zakłócone przez dysfunkcje mózgu (Przesmycka-Kamińska, 1980). Najczęstszym zaburzeniem poznawczym obserwowanym u osób z dysfunkcją prawej półkuli mózgu są deficyty w zakresie przetwarzania wzrokowo-przestrzennego. Często występują również: pomijanie lewej strony przestrzeni oraz osłabione rozumienie złożonych struktur językowych. Skutkiem uszkodzenia lewej półkuli mózgu są zaś przeważnie zaburzenia językowe w postaci afazji lub dysfazji. Z zaburzeniami mowy wiążą się zazwyczaj trudności w pisaniu i czytaniu, ograniczające znacznie codzienną aktywność. Typową konsekwencją udaru mózgu jest demencja, w obrazie której znajduje się osłabienie pamięci krótkotrwałej i zapamiętywania, orientacji w miejscu i czasie, nadawania mowy.
Diagnoza stanu emocjonalnego ujawnia u większości pacjentów z uszkodzeniem mózgu przebywających na naszym oddziale zaburzenia depresyjne. Wiążą się one z przygnębieniem i frustracją z powodu utraty dawnych możliwości oraz przekonaniem o byciu obciążeniem dla rodziny. Pacjenci przejawiają często poczucie niższości i zależności od otoczenia, ponadto dotkliwie odczuwają brak zrozumienia i akceptacji z powodu swojej niesprawności. Według doniesień z literatury zaburzenia depresyjne przejawia średnio jeden na trzech pacjentów po udarze mózgu (Wichnowicz, 2003). Wśród naszych chorych obserwujemy również opisane przez Kądzielawę (2000) lęk przed nawrotem lub postępem choroby oraz lęk przed śmiercią. Wymienione przeżycia nakładają się na stres, jaki u niektórych osób wywołuje sama sytuacja hospitalizacji.
Terapia neuropsychologiczna polega na usprawnianiu (restytucji lub kompensacji) zaburzonych funkcji psychicznych, zwłaszcza poznawczych. Jest dostosowywana indywidualnie do każdego pacjenta z uwzględnieniem zdiagnozowanych deficytów i zachowanych możliwości (Zawadzka, Domańska, 2007). Ważnym czynnikiem decydującym o planie rehabilitacji jest przewidywany czas pobytu pacjenta na oddziale. Wynikające z niego ograniczenia stawiają psychologa przed koniecznością określenia celu terapii spośród następujących: maksymalistyczny – dążenie do stanu przedchorobowego, realistyczny – usprawnianie funkcji częściowo zachowanych, minimalistyczny – ćwiczenie umiejętności podstawowych. Ogólnym celem rehabilitacji neuropsychologicznej jest optymalizacja życia pacjenta, zwiększanie jego niezależności (Kądzielawa, 2000; Zawadzka, Domańska, 2007). Terapię przeprowadza się od zadań łatwych do trudnych, z zastosowaniem zróżnicowanego i interesującego dla pacjenta materiału.
Ważną częścią rehabilitacji neuropsychologicznej na oddziale są informacje zwrotne. Ułatwiają one pacjentowi zdanie sobie sprawy z własnych możliwości, zrozumienie istoty swoich trudności, dokonanie korekty w obrazie siebie. Pomagają uwzględniać własne deficyty w codziennym funkcjonowaniu (Kądzielawa, 2000). Wobec omówionych wyżej trudności emocjonalnych nieodzownym elementem rehabilitacji jest udzielanie wsparcia emocjonalnego, okazywanie zrozumienia dla trudności pacjenta, zmniejszenie poczucia winy i odpowiedzialności za swoją niesprawność. (…) Konieczne w pracy psychologa z pacjentem z dysfunkcją ruchu jest także monitorowanie, a w razie potrzeby wzmacnianie jego motywacji do ćwiczeń fizycznych i przekraczania własnych ograniczeń.
Dodatkowo psycholog często odbywa spotkania z członkami rodzin pacjentów z uszkodzeniem mózgu w celu uświadomienia im charakteru trudności doświadczanych przez chorego oraz możliwych ich przejawów w życiu codziennym. Rolą psychologa jest poinstruować rodzinę, jak radzić sobie ze zmienionym zachowaniem chorego, a także pomagać mu w odbudowywaniu utraconej sprawności.
LITERATURA
Łuria A. R. (1976). Podstawy neuropsychologii. Warszawa: PZWL. (tłum. D. Kądzielawa)
Kądzielawa D. (2000). Zastosowania neuropsychologii w praktyce społecznej. W: J. Strelau. Psychologia. Podręcznik akademicki. t.3. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Pąchalska M. (2008). Rehabilitacja neuropsychologiczna. Procesy poznawcze i emocjonalne. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Przesmycka-Kamińska J. (1980). Psychologia osobowa i środowiskowa. Analiza aktywności życiowej i jej uwarunkowań. Lublin: Wydawnictwo UMCS
Wichnowicz H. (2006). Depresja poudarowa: przegląd wybranych zagadnień z uwzględnieniem czynników ryzyka. Psychiatria, t.3, nr 4, s. 160-168.
Zawadzka E., Domańska Ł. (2007) Zasady organizacji procesu rehabilitacji neuropsychologicznej. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio J, Wydział Pedagogiki i Psychologii, Vol. XX, s. 123-135.